Sex, Sovjet og høgreekstremisme: Georgiske filmar byr på innsikt i ei uroleg og dyster tid
Vaso Abashidze Nye Teater. Teateret er no i streik etter at Andro Chichinadze, ein skodespelar som har vore aktiv i demonstrasjonane, vart fengsla. Foto: Tinatin Tsereteli.
ESSAY: Mens protestane held fram i Georgia, produserer landet interessante filmar som freistar fange landets situasjon og særeigenheiter.
Georgisk film har vore i vinden dei siste åra. Fleire nye filmar kjem på ei bølgje av internasjonal suksess.
April (regi: Déa Kulumbegashvili) vann Juryprisen under fjorårets filmfestival i Venezia, medan svensk-georgiske Levan Akins film Crossing vart vist i Panorama-programmet på Berlinalen i fjor.
Akin lagar skeiv film, og slo for alvor gjennom med dansedramaet And Then We Danced i 2019 – som skapte furore i det strengt ortodokse Georgia.
Under årets filmfestival i Tromsø (TIFF) var det vesle landet i Kaukasus – lokalisert i krysspunktet mellom Europa og Asia – representerte med tre filmar i sideprogrammet East Side Stories, som tok føre seg filmar frå tidlegare sovjetrepublikkar: Panopticon, Holy Electricity og Mother and Daugher, or the Night is Never Complete.
Dette er filmar som på ulikt vis gir eit innblikk i Georgias nære fortid, spenningar i samfunnet her og no, men også meir absurde kvardagssituasjonar.
For det er mildt sagt mykje som står på spel i landet om dagen:
Politisk kaos
LGBTQ-rettane i det konservative landet er svært innskrenka, særleg etter at partiet Georgisk Draum kom til makta i fjor haust under eit val kjenneteikna av utstrekt valfusk og valdsbruk, ifølge observatørar.
Protestar braut ut i kjølvatnet av valresultatet, og sidan oktober i fjor har hordar av georgiarar – hovudsakleg unge folk – fylt gatene i byane Batumi, Kutaisi og framfor alt hovudstaden Tbilisi.
Den demokratisk valde presidenten, Salome Zourabichvili, har nekta å gå av sjølv om presidentskapet hennar gjekk ut ved årsskiftet.
Ho har kalla valet for rigga og innsettinga av etterfølgaren hennar, den tidlegare Manchester City-spelaren (!) Mikheil Kavelashvili, for eit hån mot demokratiet.
Presidentens rolle er i hovudsak seremoniell, men Zourabichvili – som tilhøyrer den progressive fløyen av georgisk politikk – har vore eit viktig ansikt i landets vending vestover mot innlemming i EU.
EU-medlemskap i fare
Statusen til Georgia som EU-kandidat er no sett på vent, ettersom Georgisk Draum har innført den kontroversielle «utanlandsk agent»-lova, som også går under tilnamnet den «russiske lova» då den samme lova blei innført der med mål om å kneble vestlig påverknad.
I korte trekk går den utanlandske agentlova ut på at føretak som har meir enn 20 prosent av finansieringa frå utlandet, må registrere seg som utanlandske agentar.
Triangle of Sadness-regissøren går hardt ut mot svensk kulturminister
Demonstrantane fryktar at lova vert brukt for å styre Georgia bort frå Europa – og inn i den russiske folden. Om du rundar eit gatehjørne i Tbilisi, skal du ikkje sjå vekk frå at anti-russisk graffiti av typen «Fuck Russia» treff synsnerven.
I kulissane lurar den georgiske oligarken Bidzina Ivanishvili, landets desidert rikaste mann, som gjorde seg styrtrik etter kollapsen av Sovjetunionen.
I over eit tiår har han jobba for å vende Georgia meir mot Russland gjennom å finansiere og støtte framveksten av Georgisk Draum.
Tapt uavhengigheit
Også filmfeltet er prega av dei urolige tidene. Landets nasjonale filmsenter, som finansierer og promoterer georgiske filmar, har sidan 2022 vore prega av ei såkalla «omorganisering».
Då vart direktøren, Gaga Chkheidze, sparka frå posten sin, ifølge Kulturdepartementet på grunn av økonomisk rot.
Chkheidze sjølv, og fleire andre med han, meiner derimot at den eigentlege grunnen til avskjeden hans handlar om støttemeldingar han gav til Ukraina etter Russlands fullskala invasjon.
Sidan har konflikta balla på seg, og fleire andre ved senteret har blitt sparka eller «omorganisert», deriblant visedirektøren Nino Kukhalashvili.
Alle som har blitt sparka hevdar det har bakgrunn i at dei har kritisert, eller uttrykt frustrasjon, over regjeringa.
Kulturdepartementet har no full kontroll over det ein gong uavhengige filmsenteret, og kritikarane meiner at den nye leiinga ved filmsenteret består av politiske lojalistar med lite, eller ingen, erfaring frå filmbransjen.
I eit opprop, signert over 500 personar, herunder skodespelarar, regissørar, musikarar og andre kulturpersonlegdommar, inkludert eks-president Salome Zourabichvili, anklagar dei regjeringa for å underminere uavhengigheita til filmsenteret og diktere måla og vilkåra til Georgisk film.
Det er som eit ekko til den gamle Sovjet-tida då staten hadde full politisk kontroll over landets kreative uttrykk.
Fleire leiande georgiske filmskaparar og bransjefolk har no offisielt boikotta filmsenteret og heller vendt seg mot ein uavhengig organisasjon, det Georgiske Filminstituttet (GFI), som baserer seg på privat finansiering.
Målet og håpet er at GFI på sikt skal vere i posisjon til å finansiere og produsere kommande filmar.
Alle dei tre georgiske filmane under TIFF har støtte frå små, uavhengige produksjonsselskap i Tbilisi – i tillegg til europeisk koproduksjon.
Presidenten i GFI, Salome Aleksi-Meskhishvili, er også produsenten bak Mother and Daughter, or the Night Is Never Complete, som fortel historia om Nutsa Gogoberidze, Georgias første kvinnelege regissør og mor til ein av dei mest anerkjende filmskaparane i landet, Lana Gogoberidze.
Det er ho som har regissert filmen, og for øvrig er ho mor til Salome.
Auget som ser
Kritiske perspektiv på samtidas Georgia får ein heil del plass i filmen Panopticon – ein film om forvrengt maskulinitet – gjennom augene til Sandro.
Han er ein moralsk og seksuelt forvirra tenåring, fanga mellom gryande seksualitet, høgreradikale tendensar og strenge religiøse ideal.
Filmen tar sin tittel frå Foucaults konsept om total overvåking, og anvender det på fleire ulikar måtar.
Sandro er ikkje berre ein voyeur som stirer litt for lenge på jenter på bussen, eller slår framande damer på rumpa; han er også ein person med sterk trong til å vise seg fram.
Heile vegen føler han at samfunnet – og framfor alt Gud – overvåkar han. Men først og fremst verkar han å sakne omsorgspersonar.
Mora bur i New York, faren er i ferd med å bli munk og Sandro er overlete til å bu med bestemora – som på si side foraktar den religiøse dimensjonen ved barnebarnet.
Sandro speler fotball, og det er her han møter ein litt eldre fyr, Lasha. Lashas mor, Natalia (spelt av den kjende georgiske skodespelarinna Ia Sukhitashvili), vekkjer ødipale lyster i han.
Sandro oppsøkjer Natalia på arbeidsplassen – ho er frisør – og får ein hårvask med sterke erotiske undertonar. Pussig nok har Sandro ein kjærast, Tina, som han avviser og jamvel kallar «pervers» for å foreslå sex før ekteskapet.
Sandros religiøse overtyding ser i hovudsak ut til å vere dømmande overfor kvinner, som når han ser ei venninne av Tina tene pengar på stripping og kallar henne «hore».
Herifrå er overgangen til ytre høgrenasjonalisme kort.
Lasha inviterer han inn eit høgreradikalt miljø som protesterer, og utøver vald, mot innvandrarar i Georgia – særleg arabarar.
Det er her på sin plass å nemne kameraarbeidet til rumenske Oleg Mutu (som mellom anna har filmfotoet på den moderne klassikaren 4 måneder, 3 uker og 2 dager av Cristian Mungiu).
Med vid lense og bevegeleg kamera, fangar Mutu stemninga og spenninga i karakteranes ansikt under opptøyane.
Panopticon er på sitt beste når den tar tak i det komplekse tenåringslivet og viser korleis kropp, lyster og behov står i konflikt med samfunnsnormene.
Og aldri skal vi skiljast
Ein annan politisk og poetisk beretning om Georgia, er Mother and Daugher, or the Night is Never Complete, som konsentrerer seg om den harde Sovjet-tida.
«Eg veit ikkje om livet handlar om møte eller åtskiljing», innleier Lana Gogoberidze, forteljarstemma og regissøren bak filmen.
95 år gamle Gogoberidze er ein av Georgias mest anerkjende filmskaparar, og med den seinaste dokumentaren er det som at ho oppsummerer sitt eige kunstnarskap gjennom historia til mora, Nutsa. Slik vert filmen også ei svært personleg forteljing.
Mora var landets første kvinnelege regissør, faren kommunist, og Lana vekste opp i ein progressiv heim fylt av intellektuelle; poetar, forfattarar, teater- og filmfolk.
Men til liks med mange kunstnarar og meiningsfellar i Sovjet-æraen vart mora sendt i straffeleir då det strenge sensur-regimet oppfatta filmane hennar som subversive og anti-sovjetiske.
Gjennom ulike klipp frå eigne filmar viser Gogoberidze korleis det å skiljast frå mora som barn har flekka over på kunstnarskapen hennar.
I ei særleg sterk scene møtest mor og dotter etter 12 år borte frå kvarandre.
Bordet er dekka, men snart skyt gjestane opp frå stolane. Ein etter ein stiller dei seg opp i andakt og tar imot den aldrande kvinna. Alle bortsett frå éi.
Den unge kvinna står i hjørnet, usikker og nølande. Kameraet dvelar ved den lange helserunda, før mor og dotter omsider omfamnar kvarandre.
Skodespelaren som gestaltar Nutsa sat sjølv i fangeleir og var venninne av mora – informasjon som i dokumentaren ladar scena med enno større meining.
Mora lagar aldri meir film, og dei filmane ho skapte på 30-talet er tilsynelatande destruerte og borte for alltid.
Men ein dag, nedstøva i eit filmarkiv i Moskva, dukkar to av moras filmar opp, i perfekt tilstand. Denne oppdaginga kulminerer i visningar på diverse cinemateket i Europa og på MOMA i New York.
Trass i all smerten og lidinga som går fram av historia, følest filmen først og fremst som eit varmt forsvar for kunsten, håpet og forsoninga.
Eller som Gogoberidze formulerer det, i eit tilsvar til opningssitatet: Livet er eitt stort møte.
Slentrande, skranglete, særeigen
Holy Electricity (regi: Tato Kotashvili) handlar om to unge menn: Tenåringen Conga, som nett har mista far sin, og den eldre fetteren hans, Bart (spelt av transaktivisten Nikolo Ghviniashvili), ein skraphandlar som innvier den yngre i foretaket.
Når dei ein dag finn fleire krossar på søppeldynga, får dei ideen om å feste ledlys til krossane og selje dei til folk.
Mens Conga og Bart tar fatt på det nye føretaket, vert filmen ei slentrande, eksentrisk og humoristisk utforsking av Tbilisis kvardagsliv – med scener som involverer ein rekkje ordinære folk som tidvis gjer ganske merkelege (men også vanlege) ting.
Kotashvili, som først og fremst er cinematograf, vik ikkje unna eit godt tablå og ein situasjon som kan fange noko særeigent (sjølv om Kotatisvhili i parti kanskje er litt for oppteken av å vere rar og særeigen (for særeigenheitas skuld)).
Filmens skranglete stund-til-stund baserte rytme, der tilfeldige forbipasserande plutseleg dukkar opp og får plass i historia, viser mellom anna fram ein hobbygymnast som prøver å få plass i ei boks, ein annan fyr som heng opp ned frå ei heisekran, ein eldre mann med eit over gjennomsnittet stort trommesett, eller ei kvinne med litt for mange kattar i huset – for å nemne noko.
Alle desse spontane innfalla gir ein autentisitet og varme til forteljinga som følest distinkt georgisk.
Om plottet tidleg sklir litt ut av likninga, er det mest konkrete i historia at Conga og Bart begge finn tonen med kvar sine damer. For sistnemnde kompliserast dette noko av at han viser seg å vere biologisk fødd kvinne.
Denne plottvisten gir Ghvinashvili, gjennom Bart, moglegheita til å fortelje si historie. Ghviniashvili er i open konflikt med den georgiske staten, som nektar å anerkjenne han som mann.
Han har difor vendt seg til Den europeiske menneskerettskonvensjonen i eit forsøk på å endre lova i Georgia og gi rom for transidentifikasjon i det georgiske passet.
Filmatisk sjølvtillit trass politisk uro
Holy Electricity er eit stykke film som viser at Georgia som filmnasjon har fått sjølvtillit og solid fotfeste på det europeiske filmkartet.
Den er ukonvensjonell på ein måte som følest oppriktig original, og er ikkje redd for å vere ambisiøs og nesten litt for flink i filmspråket.
Trass i dei urolige tidene, evnar samtidas filmskaparar altså å finne alternative løysingar, sjølv om George Sikharulidze, regissøren av Panopticon, under TIFF uttrykte stor bekymring for framtida til georgisk film med det nye regimet. Sjølv har Sikharulidze i fleire år hatt adresse i USA.
I ei dyster tid for Georgia, gir filmar som Holy Electricity, Panopticon og Mother and Daugher, or the Night is Never Complete, innsikt og forståing for historia til landet og dei moderne konfliktlinjene som folket står i.
Ikkje minst viser filmane fram varmen og humoren som også finst i folkelivet.
Følg oss på Tiktok, Instagram, Bluesky, X og Fjasboka
LES OGSÅ: